Konserwacja zabytków techniki – zasady konserwacji. Warsztaty w Wilkowicach

Współczesna doktryna konserwatorska

Ogólne normy postępowania konserwatorskiego po raz pierwszy zostały oficjalnie sformułowane na zwołanej w 1931 roku w Atenach konferencji naukowej, której postanowienia końcowe adresowane do rządów wszystkich państw otrzymały formę dokumentu zwanego Kartą Ateńską.
Po II wojnie światowej w 1964 roku podczas posiedzenia Międzynarodowego Kongresu Architektów i Techników w Wenecji zredagowana została tzw. Karta Wenecka, dokument będący rozszerzeniem i pogłębieniem Karty Ateńskiej. Zawiera on podstawowe definicje i zasady postępowania konserwatorskiego z zabytkami. W ogólnych założeniach zasady te są uniwersalne i nadal aktualne. Dynamiczne przemiany zachodzące we współczesnym świecie, nowe doświadczenia, postęp techniczny i technologiczny sprawia, że zasady te w określony zakresie musza być uzupełniane, nadal jednak kształtują współczesną myśl konserwatorską i wyznaczają kierunki w konserwacji zabytków.

Podejście do ochrony zabytków zawarte w Karcie Weneckiej, uzupełnione o współczesne bardziej rozległe jej traktowanie, przejawia się w potrzebie zachowania obiektu jako świadectwa historii w jego pełnym wymiarze materialnym, jeśli jest to np. zabytek architektury to również wraz z jego zabytkowym wyposażeniem, konstrukcją, techniką budowlaną, otoczeniem tworzącym krajobraz kulturowy, a także przekazem niematerialnym.
W 2004 r. w zespół pod kierunkiem prof. Bogumiły Rouby, działający w ramach Rady Ochrony Zabytków przy MKiDN opracował oparte o teorię zawartą w Karcie Weneckiej, najważniejsze pod względem merytorycznym zasady postępowania konserwatorskiego, które winny być stosowane w praktyce administracji konserwatorskiej oraz przez właścicieli i opiekunów obiektów zabytkowych. Zasady te stały się częścią założeń do krajowego programu ochrony i opieki nad zabytkami i stanowią swoisty dekalog postępowania konserwatorskiego z zabytkami.
1 - zasada primum non nocere.
Zasada ta mówi o wyborze takich rozwiązań, które nie będą szkodzić zabytkowi i nie wpłyną na obniżenie jego wartości. Wskazuje się jednocześnie, że rozwiązania te nie mogą ograniczać się jedynie do nienaruszalności zabytkowej substancji, muszą one uwzględnić również negatywne skutki w przypadku zaniechania jakichkolwiek działań. Pochopnie też nie mogą negować przekształceń, które mogą przyczynić się do utrwalenia lub eksponowania wartości zabytkowej, a także użyteczności zabytku i jego funkcjonowania.

2 - zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych).
Zgodnie z tą zasadą prowadząc prace konserwatorskie i remontowe przy zabytkach należy dążyć do maksymalnego zachowania substancji zabytkowej, jako zawierającej przekaz historyczny i źródłowy, szanując najdrobniejszy detal, bez zacierania jego śladów dawności. Pełnego poszanowania wymagają również wszelkie nawarstwienia, które również stanowią historyczny przekaz. Zachowanie przekazu historycznego ma stanowić bezwzględne pierwszeństwo nad współczesnymi potrzebami użytkowymi.

3 - zasada minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymania się od działań niekoniecznych).
Zasada zakłada bezwzględne zachowanie zabytkowej formy i substancji. Minimalna ingerencja w substancję zabytkową ma zapewnić nienaruszalność przekazu historycznego i uniemożliwić jego zafałszowanie, także poprzez nieuzasadnioną i pozbawioną rzetelnych podstaw naukowych rekonstrukcję. Zafałszowaniem przekazu historycznego mogą być również nadmiernie wprowadzone współczesne elementy, które mogą zniekształcić historyczną formę obiektu i uniemożliwić odczytanie zawartej w nim treści.

4 - zasada, zgodnie z którą usuwać należy to i tylko to, co na oryginał działa niszcząco.
Zasada ta odnosi się przede wszystkim do prac restauratorskich. W działaniach restauratorskich należy usuwać tylko te elementy, które zacierają przekaz historyczny, zmniejszają wartość dowodową oraz obniżają wartości estetyczne. Usunięcie jakiegoś elementu może przynieść korzyści w postaci ujawnienia innych wartości obiektu takich jak jednorodność zabytku, czy odsłonięcie wcześniejszej bardziej wartościowej fazy powstania obiektu, co w szczególny sposób przyczyni się do poznania obiektu bądź podniesienia jego wartości. Działania te muszą być jednak prowadzone w sposób bardzo przemyślany.

5 - zasada czytelności i odróżnialności ingerencji.
Odtwarzane podczas prac konserwatorskich i robót budowlanych elementy muszą być odróżnialne, jednocześnie nie powinny stanowić dysonansu estetycznego. Odtwarzane elementy jak też współczesne uzupełnienia i inne ingerencje muszą być bezwzględnie podporządkowane zabytkowi i traktowane jedynie jako środek do jego zachowania. Nie mogą także dominować nad autentyczną materią zabytku. Niedopuszczalne jest traktowanie obiektu zabytkowego jako materiału do kreacji architektonicznej, bądź elementu scenografii do współczesnej architektury.

6 - zasada odwracalności metod i materiałów.
Zasada ta mówi o odwracalności działań, czyli wprowadzania takich ulepszeń, które dadzą się w przyszłości usunąć i umożliwią powrót do formy historycznej. Bezinwazyjność prac ma zapewnić nienaruszalność i niepomniejszenie autentycznej substancji. Ta zasada ma zastosowanie przede wszystkim przy konserwacji dzieł sztuki.

7 - zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie, wraz z pełną dokumentacja wyników badań oraz przebiegu kolejnych działań.

Właściciel lub posiadacz zabytku wpisanego do rejestru ma prawo ubiegać się o dotację na prace konserwatorskie lub remont zabytku oraz otrzymać fundusze na badania naukowe. Dotację z budżetu państwa na prace konserwatorskie i remontowe przy zabytku przyznaje Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wojewódzki konserwator zabytków, jednostki samorządu terytorialnego – art. 73 i 81ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).
Można je również uzyskać z funduszy europejskich.